Σωκράτης: Για τους Αθηναίους, ο ιδρυτής της φιλοσοφίας, ήταν ένα παράξενο αδέσποτο - Και του έδωσαν το κώνειο...

«Ο θάνατος του Σωκράτη»: Πίνακας του Jacques Louis David

2/11/2024

Ο Σωκράτης (469 έως 399 π.Χ.) θεωρείται πλέον ο ιδρυτής της φιλοσοφίας - αλλά για πολλούς Αθηναίους ήταν απλώς ένα παράξενο αδέσποτο. Ονόμασε τον εαυτό του «φιλόσοφο», στα γερμανικά: φίλος της σοφίας.

Ο Σωκράτης καταδικάζεται σε θάνατο

Ο Σωκράτης σπάνια έχει τόσο μεγάλο κοινό: 501 ένορκοι συγκεντρώθηκαν για να ακούσουν τι είχε να πει ο γνωστός φιλόσοφος προς υπεράσπισή του.

Οι κατηγορίες είναι «ασέβεια προς τους θεούς» και «αποπλάνηση της νεότητας». Αυτό που καταστρατηγείται, ωστόσο, είναι ολόκληρος ο τρόπος ζωής του Σωκράτη: η ασέβεια του προς όλες τις αρχές.

Είναι φαινομενικά άσκοπη περιπλάνησή του στην πλατεία της αγοράς της Αθήνας, αλλά ο Σωκράτης είναι πάντα έτοιμος για μια καλή κουβέντα για την αρετή, την ψυχή, τη δικαιοσύνη...

Με την συμπεριφορά του γίνεται γρήγορα σαφές ότι θα μπορούσε να οδηγηθεί σε θανατική ποινή. Τι κάνει όμως ο Σωκράτης; Δεν σταματά, ούτε ζητά συγγνώμη, ούτε προσπαθεί να κερδίσει συμπάθειες - καμιά τέτοια κουβέντα δεν προέρχεται από τα χείλη του.

Αντίθετα, εκθέτει τους κατηγόρους του, εμπλέκοντάς τους σε μια διαμάχη που τελειώνει με την απόδειξη της αστοχίας και του παραλογισμού τους. «Όσο αναπνέω και έχω δύναμη, δεν θα σταματήσω να σε φιλοσοφώ και να σε εμπνέω», λέει ο Σωκράτης.

Στη συνέχεια, το δικαστήριο συμφώνησε γρήγορα: θάνατος από κώνειο. Αργότερα, στη φυλακή, ο Σωκράτης προφανώς θα πιει το κώνειο με απόλυτη ηρεμία - στον κύκλο των φίλων και των συντρόφων του που θέλουν να τον πείσουν να δραπετεύσει μέχρι το τέλος.

Ο Σωκράτης το απορρίπτει. Το να κάνεις αδικία, δηλαδή να αποφεύγεις την τιμωρία, είναι χειρότερο από το να υποφέρεις την αδικία, δηλαδή να πάρεις την τιμωρία.

Έγχρωμο σχέδιο του φιλοσόφου Σωκράτη

Οι μαθητές του Σωκράτη μεταδίδουν τις διδασκαλίες του

Ο Σωκράτης μπορεί να θεωρείται ο ιδρυτής της δυτικής φιλοσοφίας, αλλά είναι ένας φιλόσοφος χωρίς δουλειά. Δεν έγραψε ποτέ ούτε μία από τις σκέψεις του, γι' αυτό και πολλοί ιστορικοί κατέληξαν στο τολμηρό συμπέρασμα ότι ο Σωκράτης δεν υπήρξε ποτέ.

Ωστόσο, η σχολαστικότητα με την οποία οι μαθητές του ζωγραφίζουν την εικόνα του στα έργα τους -ιδιαίτερα ο Πλάτωνας και ο Ξενοφών- μιλάει ενάντια σε αυτό.

Ο Πλάτωνας φτάνει στο σημείο να βάζει τη δική του φιλοσοφία στο στόμα του δασκάλου του Σωκράτη. Τα γραπτά του Πλάτωνα είναι γραμμένα με τη μορφή διαλόγων που διεξάγει ο Σωκράτης με άλλους Αθηναίους - ένδειξη σεβασμού προς τον πνευματικό θετό πατέρα του, αλλά και μια έξυπνη οικειοποίηση.

Στη σημερινή έρευνα, μόνο οι πρώιμοι διάλογοι του Πλάτωνα θεωρούνται εύλογα αξιόπιστη αναπαράσταση της σκέψης του Σωκράτη. Στα μεταγενέστερα έργα είναι ξεκάθαρα ο ίδιος ο Πλάτων που μιλάει.

Ένα είναι σίγουρο: η δύσκολη παράδοση οδηγεί κατευθείαν στην καρδιά της σωκρατικής σκέψης. Για τον Σωκράτη, η φιλοσοφία δεν σημαίνει υποχώρηση στη μελέτη, αλλά μάλλον ανάπτυξη των σκέψεων σε διάλογο, μαζί με άλλους - όπου η Αθήνα έχει το κοινωνικό και πολιτικό της κέντρο: στην πλατεία της αγοράς.

Η πλατεία της αγοράς της Αθήνας: εδώ φιλοσοφούσε ο Σωκράτης

Τι είναι η φιλοσοφία;

«Μαιευτική» είναι αυτό που ο Σωκράτης –ο οποίος παρεμπιπτόντως είναι και ο ίδιος γιος μαίας– αποκαλεί τον τρόπο διεξαγωγής των συνομιλιών. Πρόκειται, θα λέγαμε, για μια πνευματική μαιευτική που επιτρέπει στον άλλον να βγάλει τα συμπεράσματά του μέσα από στοχευμένες ερωτήσεις, αντί να τους κάνει απλώς διαλέξεις.

Αυτό σημαίνει δύο πράγματα για την κατανόηση της φιλοσοφίας από τον Σωκράτη. Από τη μια πλευρά, η φιλοσοφία δεν μπορεί να συνίσταται στην αναζήτηση μιας αδιαμφισβήτητης, έσχατης αλήθειας.

Αντίθετα, κάθε αποτέλεσμα στο οποίο φτάνει η σκέψη πρέπει να αντιμετωπίζει νέες αμφιβολίες, προκλήσεις και ερωτήματα. Όλες οι γνώσεις είναι πάντα μόνο προσωρινές. «Ξέρω ότι δεν ξέρω», έτσι συνοψίζει ο Σωκράτης αυτό το δίλημμα κάθε γνώσης.

Από την άλλη πλευρά, αυτό σημαίνει επίσης ότι η πραγματική γνώση μπορεί να αποκτηθεί μόνο με την ενασχόληση με ένα άλλο άτομο. Επομένως, η φιλοσοφία είναι πάντα υπηρεσία προς την κοινότητα. Πραγματοποιείται σε δημόσιους χώρους και σχετίζεται με δημόσιες υποθέσεις.

Ο Σωκράτης απολαμβάνει ιδιαίτερα να εμπλέκεται σε λεκτικές μάχες με φιλόδοξους νέους πολιτικούς - ίσως μια συνήθεια που αργότερα θα του στοιχίσει τη ζωή. Τρεις από τους μαθητές του θα ήταν αργότερα μεταξύ των «Τριάντα Τυράννων» που, μετά την ήττα της Αθήνας από την Σπάρτη το 404 π.Χ., θα υπονόμευαν τη δημοκρατία στην πόλη για κάποιο διάστημα - αν και χωρίς την έγκριση του Σωκράτη. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η κατηγορία της «αποπλάνησης νέων» ανάγεται σε αυτό το γεγονός. 

Απόσπασμα άρθρου από planet-wissen.de